Як вайну бачылі беларускія пісьменнікі? Тыя, хто змог застаць яе жахі і сам удзельнічаць у ёй? Ці тыя, хто хацеў паказаць, што такое вайна на самой справе — не гісторыі пра перамогі і подзвігі, а пра боль, страту і смерць.
PALATNO расказвае пра кнігі беларускіх пісьменнікаў пра вайну.
Змест
Васіль Быкаў і яго ваенныя творы
Васіль Быкаў лічыцца не толькі класікам беларускай літаратуры, але адным з першых, хто расказаў праўду пра Другую сусветную вайну. Ён шмат пісаў пра вайну і тое, што вайна робіць з людзьмі. У гэтым артыкуле мы раскажам толькі пра чатыры творы (а іх нашмат больш), у якіх Быкаў з вялікай дакладнасцю расказвае чытачу пра тыя жахі, што адбываюцца падчас баявых дзеянняў і пасля іх таксама.
«Альпійская балада». Падчас Другой сусветнай вайны з нацысцкага канцлагера ў Альпах уцяклі савецкі салдат Іван і італьянка Джулія. Яны выпадкова сустракаюцца: Іван спрабуе ад яе пазбавіцца, але затым у іх нараджаюцца пачуцці. Іван і Джулія перажываюць неверагодныя прыгоды ў сваім жыцці, блукаюць па Еўропе і спрабуюць усвядоміць, што ў свеце можа быць не толькі вайна і небяспека, але і каханне.
«Дажыць да світання». Падчас бітвы пад Масквой восенню 1941 года атрад савецкіх салдат пайшлі ў нямецкі тыл, каб падарваць базу з боепрыпасамі. Кіраўнік атраду вяртае атрад назад, калі яны не знайшлі базу на месцы. Разам з кіраўніком застаецца малады баец, каб працягнуць пошук і скончыць гэта заданне.
«Мёртвым не баліць». Падчас зімовай кампаніі 1944 года параненага лейтэнанта адпраўляюць у тыл, каб той канваіраваў трох палонных немцаў. Падчас задання лейтэнант з палоннымі выпадкова трапляе на нямецкую частку: ён другі раз паранены, а палонныя памерлі. Лейтэнанту ніхто не верыць, што ў тыле ёсць нямецкія часткі. У гісторыі прысутнічае яшчэ адзін персанаж — асабіст Сахно, які прымушае падначаленых ісці на смерць, а сам спрабуе дагадзіць немцам, калі яго бяруць у палон.
«Знак Бяды». Сцепаніда і яе муж Пятрок жывуць непадалёк ад вёскі Выселкі, калі ў іх жыццё прыходзіць вайна. Дом Сцепаніды і Пятрака займаюць нямецкія вайскоўцы. Пятрок імкнецца ім дагадзіць, але Сцепаніда паводзіць сябе па-іншаму. Сцепаніда канфліктуе з немцамі: не дае ім малака, таму адзін з вайскоўцаў застрэліў карову. Потым Пятрок пачынае гнаць самагон, каб задобрыць паліцыяў. Аднак паліцыі наадварот збіваюць і Сцепаніду, і Пятрака. Пятрака кідаюць збітага ў турму, а Сцепаніда задумвае абмяняць парася на бомбу, каб падарваць бліжэйшы мост: гэты выкрываюць, жанчына хаваецца ў сваёй хаце і падпальвае яе.
Святлана Алексіевіч і «У вайны не жаночы твар»
Кніга Святланы Алексіевіч пра жанчын і Другую сусветную вайну выйшла ў сярэдзіне 1980-х гадоў. «У вайны не жаночы твар» — гэта збор сведчанняў жанчын, якія ваявалі ў Другую сусветную вайну ў Савецкім Саюзе. Яны былі медсёстрамі, сувязнымі, снайперамі і гэтак далей. Усе яны расказваюць пра тое, як вайна выглядала праз жаночыя вочы — не як геройства, а як страх, бруд, кроў, страта, гвалт і боль.
Кніга пабудавана як мазаіка з маналогаў жанчын, якія ўдзельнічалі ў вайне. Аўтарка амаль не ўмешваецца, але часта дае каментарыя пра тое, як вяла размову, як плакалі яе суразмоўцы. Гаворка ў творы ідзе не пра «слаўныя перамогі», а пра тое, што жанчыны хацелі жыць, любіць, а не забіваць. Многія прызнаюцца, што пасля вайны не маглі вярнуцца да нармальнага жыцця, бо іх не ўспрымалі як «нармальных жанчын».
«У вайны не жаночы твар» — гэта не пра вайну, а пра чалавека на вайне. І гэта спроба вярнуць чалавечае аблічча таму, што часта падаецца сухім гераізмам у падручніках.
ЧЫТАЙЦЕ ЯШЧЭ: Стварылі аўдыёверсію пяці кніг Святланы Алексіевіч. Расказваем, што за яны
Іван Шамякін і «Глыбокая плынь»
Раман Івана Шамякіна «Глыбoкaя плынь» быў напісаны пасля Другой сусветнай вайны.
У цэнтры сюжэта жанчына Таццяна Маеўская, якая забівае двух паліцыяў, і ідзе ў партызанскі атрад. Разам з ёй у партызаны сыходзіць яе бацька, Карп Маеўскі. У рамане ёсць партызанская тэматыка і гераічныя паступкі, але Шамякін не абыходзіць увагай здраднікаў і прыстасаванцаў: хтосьці наўмысна ідзе ў паліцыі ці нямецкую адміністрацыю, а хтосьці спрабуе проста выжыць. Пісьменнік намаляваў вобразы немцаў аднабакова, але твор прынёс Шамякіну шырокую вядомасць.
ЧЫТАЙЦЕ ЯШЧЭ:
Забойства шпіёнаў у Стоўбцах. Гісторыя шпіёнскага скандалу стагадовай даўніны
Першы беларускі лётчык? Гісторыя авіятара Рыгора Пятроўскага
Ад дакументальнай дакладнасці да фэнтэзі. Пяць шыкоўных серыялаў пра Другую сусветную
Алесь Адамовіч і «Хатынская аповесць»
Кніга Алеся Адамовіча «Xaтынcкaя aпoвecць» была апублікаваная ў 1970 годзе.
У аповесці расказваецца гісторыя былога партызана Фларыяна Гайшуна. Гайшун едзе з жонкай і сынам на адкрыццё помніка партызанам, якія загінулі падчас вайны. Па дарозе ён успамінае, як пайшоў падлеткам у партызанскі атрад, як сустрэўся з будучай жонкай, як карнікі знішчылі яго вёску і забілі сям’ю. Па меркаванні Фларыяна, толькі памяць пра гэтыя падзеі дапаможа прадухіліць іх паўтарэнне. Аднак у сучаснасці, маецца на ўвазе 1970-я гады, бачныя сляды таго, што жахі вайны могуць вярнуцца: сусветныя дзяржавы распрацоўваюць магутную зброю, а людзі па ўсім свеце працягваюць гінуць.
Кузьма Чорны і «Пошукі будучыні»
Кузьма Чорны пісаў «Пошукі будучыні» ў час, калі ішла Другая сусветная вайна. Для пісьменніка гэты раман стаў адным з апошніх у кар’еры. У рамане апісваюцца не толькі падзеі Другой сусветнай, але і тыя складаныя дзесяцігоддзі, якія напаткалі беларусаў перад вайной: гэта і Першая сусветная, і падзел Беларусі. Кніга складаецца з двух частак «Украдзенае маленства» і «Вялікае скрыжаванне».
Ва «Украдзеным маленстве» нам прадстаўляюць герояў і расказваюць іх гісторыі. Волечка Нявада з вёскі Сумлічы застаецца без бацькі, бо ён загінуў на фронце Першай сусветнай вайны. Дзяўчына сама займаецца гаспадаркай, даглядае палоннага немца, які з удзячнасці дорыць ёй гадзіннік, пярсцёнкі і крыжык. Гэтыя рэчы павінны былі быць перададзеныя сыну немца, Густаву. Іншая гісторыя расказваецца пра падлетка Кастуся Лукашэвіча, які дапамагае Волечцы, а паміж імі ўзнікае глыбокая прыхільнасць. З часам з палону вяртаецца бацька Волі: ён разумее, што страціў не толькі гады жыцця, але і сувязь з дачкой. У гэты час расказваецца гісторыя Сымона Ракуцькі, які падчас вайны выратаваў графа Паліводскага, а той пасля пачаў яго абвінавачваць у крадзяжы і шантажаваць.
У «Вялікім скрыжаванні» ў жыццё герояў зноў прыходзіць вайна. Новае пакаленне герояў твору — Ліза Лукашэвіч (дачка Волечкі і Кастуся) — трапляе ў нямецкі лагер. Яе дзяцінства, як дзяцінства яе маці і бацькі, таксама разбуранае. Сын былога шляхціца Люцыян Акаловіч ідзе служыць немцам, але паступова расчароўваецца ў гэтай супрацы, бо бачыць знішчэнне роднай зямлі і смерць роднай маці. Густаў, сын немца з «Украдзенага маленства», вяртаецца як частка нямецкай улады: ён бачыць месцы, дзе яго бацьку калісьці выратавалі, але ён сам цяпер нясе смерць. Жонка Густава гіне, праклінаючы яго і лёс Германіі, якая мусіць за ўсё расплаціцца. Раман заканчваецца тым, што стары Нявада спрабуе выратаваць унучку Лізу з лагер, але ў гэтым яму не дапамагае граф Паліводскі — і гіне ад кулі Акаловіча, які таксама загінуў. Кастусь Лукашэвіч забівае Густава, які спрабуе забраць тое, што пакінуў яго бацька Волечцы. Затым Кастусь нясе сваёй хворай дачцэ Лізе яблыкі.