Гэтым разам мы будзем разбірацца ў самым гучным палітычным працэсе 1925 года — судом над беларускімі партызанамі, якія нібыта хацелі падняць паўстанне на ўсходзе Польшчы і стварыць беларускую дзяржаву. Ці сапраўды была арганізацыя, якая планавала паўстаць супраць палякаў? Ці гэта была «вялікая гульня», у якой беларусы былі звычайнымі пешкамі?
У красавіку 1925 года ў Гродне пачаўся вялікі працэс, які ўвойдзе ў гісторыю, але дагэтуль застаецца малавядомым у сучаснай Беларусі. Тады на лаўцы падсудных знаходзілася 72 чалавекі. Усіх абвінавачвалі ў змове, якая павінна была змяніць палітычную мапу Усходняй Еўропы. Той, хто нібыта задумваў паўстанне і быў яго кіраўніком, у гродзенскім судзе не прысутнічаў — яго звалі атаман Вячаслаў Разумовіч па мянушцы «Хмара». Але спачатку пачнём з падзей, якія адбыліся на судовым працэсе і чаму гэты працэс увогуле стаў магчымым.
Змест
У чым вінавацілі дзясяткі беларусаў?
Будынак Акруговага суда ў Гродне нагадваў крэпасць. Там хадзілі паліцэйскія патрулі, на ўваходзе правяралі білеты, а падсудных вялі канваіры з вінтоўкамі — усё падкрэслівала надзвычайную сур’ёзнасць справы, якая будзе разглядацца там наступныя два тыдні. Зала пасяджэнняў была шчыльна запоўненая адвакатамі, сведкамі і гледачамі. Унутры панавала атмасфера напружання і чакання разбіральніцтва: частка абвінавачваных знаходзілася пад арыштам амаль тры гады, частка была на свабодзе пад залогам. У чаканні судовага працэсу пяць чалавек памерлі ў зняволенні. Адзін — Аляксандр Басько — звар’яцеў, яго справу закрылі і накіравалі на лячэнне.
Кім былі абвінавачваемыя? У большасці — беларусы, некалькі дзясяткаў літоўцаў, чатыры палякі і адзін яўрэй. Амаль усе былі рабочымі ці сялянамі. Усіх звязвалі з дзейнасцю партызанскай арганізацыі, якой кіраваў атаман Вячаслаў Разумовіч-Хмара. Яго самога на судзе не было: у Польшчы ён і не з’яўляўся. Разумовіч жыў на дзве краіны — Літву і Чэхію.
Абвінавачваемых абаранялі 20 адвакатаў: 16 было з Гродна, двое — Бабянскі і Ганіхвіл з Варшавы, Мацкевіч і Урублеўскі — з Вільні. На працэс выклікалі 150 сведак, ад большай часткі якіх адмовіўся суд, частка ўвогуле не прыйшла. Абвінавачванне падтрымлівае пракурор Мюлер. Суддзі — Навінскі, Ільін і Зубелевіч.
У віну падсудным ставілі спробу аддзяліць усходнія землі ад Польшчы і стварыць незалежную Беларускую рэспубліку. Гэта было не адзіным абвінавачваннем, некаторых падазравалі ў забойствах і бандыцкіх нападах, іншых — у змове з мэтай знішчыць будынак гродзенскага ваеннага камандавання, падарваць чыгуначны мост праз Нёман у Мастах.
Крымінальная справа з’явілася пасля арышту аднаго чалавека
У першы дзень заслухалі асноўныя абвінавачванні. Значная частка падсудных адмовілася даваць сведчанні ў адсутнасці ўсіх астатніх. Літоўцы адмаўляліся гаварыць па-польску, беларусы казалі па-беларуску ці на ламанай польскай мове. Цікава, што падчас працэсу спецыяльна выклікалі следчага, каб высветліць, на якой мове давалі паказанні падсудныя, бо абсалютная большасць на судзе заявіла, што ўвогуле па-польску не разумее.
У другі дзень паказанні даў падсудны Канстанцін Шыгаловіч. Пасля яго затрымання пачала будавацца цаглінка за цаглінкай крымінальная справа беларускай партызанкі. Шыгаловіч заявіў, што яго завербавалі ў беларускую партызанскую арганізацыю. Ён апісаў яе структуру, штаб у Мерачы і камандзіра Разумовіча. Шыгаловіч прабыў у Мерачы месяц, увесь час запісваў прозвішчы тых, хто наведваў штаб.
Іншыя падсудныя, у тым ліку Адаменя і Уладзімір Бортнікаў, якіх «здаў» Шыгаловіч, абвяргалі датычнасць да арганізацыі. Больш за тое, яны заяўлялі, што ў Мерачы ніякага партызанскага штабу ўвогуле не існавала, а беларуская моладзь хадзіла туды, каб запісацца на працу. Адаменя і Бортнікаў падкрэслівалі, што далі прызнанні ў паліцыі падчас катаванняў.
Ключавымі сведкамі ў справе сталі паліцэйскія і паліцэйскія агенты, якія падрабязна апісвалі дзейнасць арганізацыі. Камендант Макавецкі сцвярджаў, што раскрыў сетку партызан дзякуючы інфарматарам. Паліцэйскі агент Эдвард Лінкевіч, вядомы яшчэ з беластоцкай «Справы-45» (тады беларусаў таксама судзілі за спробу аддзяліць польскія тэрыторыі) заявіў, што партызаны атрымлівалі фінансавую і матэрыяльную дапамагу ад літоўскага і нямецкага ўрадаў. Ён таксама падкрэсліваў, што Разумовіч быў цэнтральнай фігурай у партызанцы.
Большасць з затрыманых сапраўды была членамі банд, якія гойсалі па тэрыторыі Заходняй Беларусі з нападамі і рабаваннямі. У іх знаходзілі розную зброю — рэвальверы і карабіны. Паліцэйскія сведкі сцвярджалі, што была падрыхтаваная і выбухоўка, аднак на судзе сярод рэчавых доказаў такой не прадаставілі.
Многія паказанні былі аспрэчаныя адвакатамі — яны звярталі ўвагу на недакладнасці і магчымыя фальсіфікацыі. Амаль усе падсудныя заяўлялі, што падчас допытаў у паліцыі і знаходжання ў турэмным зняволенні іх катавалі і выбівалі паказанні.
Чым скончыўся судовы працэс?
Падчас працэсу ніхто з абвінавачваемых не ўцёк. Былі адзінкавыя выпадкі, калі хтосьці не з’яўляўся ў судзе, але потым прыходзіў. Адна жанчына, якую абвінавачвалі ва ўдзеле ў беларускай партызанцы, некалькі дзён адсутнічала на працэсе, бо ў яе хварэла дзіця. Суд палічыў, што гэта значны доказ і арыштоўваць яе не сталі. А вось галоўны сведка абвінавачвання і падсудны, які знаходзіўся пад задаткам, Канстанцін Шыгаловіч у адзін з дзён проста знік. Хадзілі чуткі, што яго маглі забіць за паказанні, якія ён даў падчас працэсу, але ўсё аказалася прасцей: мужчына падумаў, што ў працэсе перапынак і з’ехаў у казарму (ён служыў у польскім войску).
Падчас судовага працэсу сутыкнуліся два супрацьлеглыя погляды: у адным выпадку абвінавачваемых паказвалі як злачынцаў, у другім — яны паказваліся ахвярамі рэпрэсій. Асоба Вячаслава Разумовіча выклікала асаблівую цікавасць. Некаторыя сведкі сцвярджалі, што ён быў сапраўдным лідарам, які натхняў людзей на барацьбу за беларускую незалежнасць, у той час іншыя бачылі ў ім небяспечнага змоўшчыка.
Судовы працэс працягваўся амаль два тыдні. 32 падсудных былі апраўданыя. Астатнія атрымалі розныя тэрміны. Найбольшы тэрмін, 12 гадоў зняволення, атрымаў Леанард Казюкевіч, якога прызналі вінаватым у забойстве ў складзе банды падчас нападу на сялян Аляксандра Сяргейчыка і Віцэнта Язэпчыка, якія, меркавана, былі паліцэйскімі агентамі.
Уладзімір Бортнікаў, які быў ад’ютантам атамана Разумовіча, атрымаў тэрмін зняволення ў шэсць гадоў. Адаменя і Пералайка селі ў турму на чатыры гады — іх прызналі вінаватымі ў змове аб знішчэнні штабу вайсковага камандавання ў Гродне. Астатніх абвінавачваемых, якіх прызналі вінаватымі, асудзілі ад паўтара да трох гадоў.
Ці была змова?
Цалкам верагодна, што справа Разумовіча была перабольшаная. Паводле сведчанняў падчас судовага працэсу, можна зрабіць высновы, што беларуская партызанка выконвала задачы, выгадныя Літве, ці проста займалася лакальнай барацьбой.
Разумовіч мог сапраўды планаваць стратэгію па стварэнні беларускай дзяржавы з апорай на падтрымку Літвы і Германіі. Аднак без масавай падтрымкі насельніцтва і кансалідацыі рэсурсаў планы маглі заставацца больш марамі, чым рэальнасцю. Разумовіч мог выкарыстоўваць ідэі незалежнасці для забеспячэння падтрымкі ад замежных дзяржаў, але не меў рэальных планаў яе рэалізацыі. Хутчэй за ўсё, дзейнасць Хмары магла быць накіраваная на прасоўванне ўласных інтарэсаў у межах супрацоўніцтва з Літвой.
Абвінавачванні ад польскіх уладаў у змове маглі быць звычайным палітычным інструментам для нейтралізацыі лідараў беларускага нацыянальнага руху. Польскія ўлады маглі выкарыстаць Разумовіча як сімвал пагрозы, каб узмацніць кантроль над Заходняй Беларуссю. Бясспрэчна, што Разумовіч і яго атрады былі інструментам літоўскай палітыкі ў адносінах да Польшчы — літоўцы хацелі аслабіць польскі кантроль у рэгіёне.
У нейкі момант у атамана Разумовіча было ў падначаленні некалькі тысяч чалавек. Але ў арганізацыі ўсё роўна былі абмежаваныя рэсурсы і складанасці з каардынацыяй дзейнасці ў такім маштабе. Сапраўднае паўстанне і стварэнне незалежнай беларускай дзяржавы было малаверагодным сцэнарыем. Тым не менш, дзейнасць Разумовіча, хоць і была сімвалічнай, выкарыстоўвалася для стымулявання ідэй беларускай незалежнасці. Пытанне пра тое, якой была дзейнасць беларускай партызанкі ў сярэдзіне 1920-х — адкрытае для абмеркавання.
У наступным эпізодзе мы раскажам пра тры гучных злачынства 1925 года.