Колы цягніка грукалі аб чыгунку і разрывалі цішыню вясновага дня. У вагоне чуліся размовы, там жа ля сцяны стаялі двое мужчын — Валерый Багіньскі і Антоній Вечаркевіч. Яны спакойна стаялі і гутарылі паміж сабой. Гэта была незвычайная паездка для Багіньскага і Вечаркевіча — праз некалькі гадзін іх, якія ўчынілі адзін з самых крывавых тэрактаў у Польшчы, павінны былі выдаць Савецкаму Саюзу.
Падавалася, абмен былых польскіх афіцэраў вось-вось адбудзецца, але ўсё пайшло не па плане. Нечакана з кішэні адзін з людзей у вагоне — Юзэф Мурашка — дастае рэвальвер, і два хуткія стрэлы парушылі мірныя размовы ў цягніку. Багіньскі ўпаў на падлогу ніцма, Вечаркевіч спрабаваў падняць галаву, але ўпаў побач. Мурашка аддаў рэвальвер паліцэйскаму і заявіў: «Я зрабіў тое, што павінен быў зрабіць. Яны — здраднікі».
Чаму Багіньскі і Вечаркевіч — былыя афіцэры польскай арміі — апынуліся ў цягніку? Чаму паліцэйскі Юзэф Мурашка, якога ўвогуле не павінна было быць у вагоне, вырашыў забіць вязняў, якіх везлі на абмен? І што за тайны хавае гэта гісторыя?
Змест
Тэракт у Варшаве, польскія вайскоўцы — злачынцы-камуністы
Пасля завяршэння савецка-польскай вайны бальшавікі працягвалі арганізоўваюць розныя напады і забойствы на тэрыторыі Польшчы. Адным з самых вядомых і, несумненна, самым крывавым тэрактам міжваеннага перыяду стаў падрыў варшаўскай цытадэлі ў кастрычніку 1923 года.
У 1923 годзе па Польшчы пракацілася серыя тэрарыстычных актаў. Планаваўся замах нават на Юзэфа Пілсудскага, але план адмянілі ў апошні момант. І вось у кастрычніку 1923 года ў варшаўскай цытадэлі прагрымеў магутны выбух: быў знішчаны галоўны парахавы склад з артылерыйскім порахам. Выбух быў настолькі моцны, што пакінуў дзесяціметровую варонку. Выбух чулі не толькі па ўсёй Варшаве, але ў гарадах ля польскай сталіцы. Загінулі 28 чалавек, 90 атрымалі траўмы рознай цяжкасці. Першапачаткова лічылася, што адбыўся землятрус, але хутка пацвердзілася іншае: гэта быў выбух, які спецыяльна зрабілі. А хто ж за ім стаяў?
Толькі ў Варшаве ў першыя дні арыштавалі больш за 200 чалавек, яшчэ некалькі дзясяткаў затрымалі па ўсёй Польшчы. Усе затрыманыя былі звязаныя з камуністычным рухам. Хутка вызначыліся галоўныя падазраваныя — польскія афіцэры Валерый Багіньскі і Антоній Вечаркевіч. Іх здаў былы камуніст і паліцэйскі агент, у праўдзівасці паказанняў якога яшчэ ў тыя часы моцна сумняваліся. Цікава, што адзіным сведчаннем, якое звязвала Багіньскага і Вечаркевіча з падрывам варшаўскай цытадэлі стала выкананне пасля выбуху рэвалюцыйнай песні «Чырвоны сцяг».
Антоній Вечаркевіч нарадзіўся ў польскім горадзе Гарынь у 1895 годзе, пайшоў у войска. У 1918 годзе пачаў падтрымліваць рэвалюцыйныя ідэі, а ўжо ў наступным уступіў у шэрагі камуністычнай партыі Польшчы. Валерый Багіньскі нарадзіўся ў Варшаве і таксама служыў у польскім войску, падтрымліваў камуністычныя ідэі.
Нягледзячы на недастатковыя і слабыя доказы Багіньскага і Вечаркевіча ўсё роўна судзяць. Суд звальняе іх з польскага войска і прыгаворвае да смяротнага пакарання. Грамадскасць моцна крытыкавала прысуд, і хутка для былых афіцэраў дамагаюцца прэзідэнцкага памілавання ад Станіслава Вайцяхоўскага: абодвум змянілі смяротнае пакаранне на пажыццёвае зняволенне.
Пасля атрыманага памілавання да польскага ўрада звярнуліся дыпламаты з СССР. Яны запрасілі выдачу Багіньскага і Вечаркевіча, але ніяк не абгрунтавалі сваю просьбу. Перамовы доўжыліся шмат месяцаў, пакуль савецкія ўлады не прапанавалі палякам двух вязняў, якіх утрымлівалі ў Маскве: польскага консула ў Грузіі Юзэфа Лашкевіча разам з жонкай і дочкамі і ксяндза Браніслава Усаса. Абмен павінен быў адбыцца напрыканцы сакавіка 1925 года на польска-савецкай мяжы на станцыі Коласава.
Станцыя Коласава знаходзілася ля Стоўбцаў, дзе служыў у паліцыі Юзэф Мурашка. Чалавек, які заб’е Багіньскага і Вечаркевіча.
Юзэф Мурашка — кім ён быў?
А кім жа быў Юзэф Мурашка? Ён нарадзіўся ў 1896 годзе, жыў у вёсцы Тэалін (цяпер гэта вёска ў Сакольскім павеце на ўсходзе Польшчы). Падчас рэвалюцыі 1917 года малады чалавек упершыню пабачыў гвалт з боку бальшавіцкіх вайскоўцаў. Тады ён уступіў у шэрагі корпуса польскага генерала Доўбара-Мушніцкага, каб ваяваць супраць камуністаў. Служба ў войску для Мурашкі скончылася ў 1920 годзе. Але для яго вайна з бальшавікамі не скончылася падпісаннем Рыжскай дамовы, ён працягваў змагацца супраць іх ужо як паліцэйскі ў рэгіёне на мяжы з СССР.
У 1922 годзе Юзэфа Мурашку накіроўваюць на Валожыншчыну. Яго калегі і начальства ўспаміналі яго як вельмі нервовага, непрадказальнага чалавека. Ян Маркевіч, камендант паліцэйскага пастарунка ў Забучыне ў Валожынскім павеце:
«Мурашка заўсёды быў свавольным. Ён застрэліў казу нейкай яўрэйкі на ганку і мусіў заплаціць за гэту прынесеную шкоду. У Вішневе абліў твар п’янаму хлопцу ў рэстаране чарніламі, запляміў вопратку — і за гэта заплаціў. Потым застрэліў камусьці сабаку — таксама за гэта плаціў. Нейкаму дэзерціру пагаліў галаву так, што нарабіў раненняў на галаве, і яго адправілі ў шпіталь. Перад яго звальненнем ён дамагаўся адпачынку, але яго не далі: тады ён пачаў плакаць і бегаць па кабінету каменданта павятовай паліцыі, рваў валасы і крычаў, а потым прыбег да канцэлярыі і ўпаў на падлогу. Мурашка заўсёды падаваўся мне чалавекам ненармальным. Ён увесь час казаў, што таму ці іншаму трэба пусціць кулю ў лоб, забіць і гэтак далей…».
Падобнае ўспамінаў начальнік следчай паліцыі ў Наваградку Мар’ян Казілеўскі:
«У Мурашкі былі празмерныя амбіцыі і ён не быў ураўнаважаным чалавекам. У 1924 годзе я зрабіў яму вымову, бо ён не змог у тэрмін выканаць заданне, Мурашка моцна раззлаваўся і хацеў застрэліцца ў маім кабінеце, адбіраў у яго рэвальвер».
Усе сведкі, яго калегі ў паліцыі, сведчылі, што хоць як чалавек Мурашка быў не моцна ўраўнаважаным і занадта эмацыянальным, то як паліцэйскі быў вельмі добры. У яго была жонка, але ў нейкі перыяд жыцця яны пачалі шмат сварыцца, пра што ведалі ўсе яго калегі, і пара разышлася.
У Стоўбцы Юзэф Мурашка атрымаў перавод у 1924 годзе, на той момант жонка ўжо сышла ад яго. Гэта быў час, калі Мурашку адхілялі ад працы ў сувязі з яго эмацыянальным станам. Паліцэйскае начальства накіроўвала яго на абследаванне ў Навагрудак, адкуль мясцовыя дактары адправілі Мурашку на праверку ў псіхіятрычную бальніцу ў Вільні. З віленскага шпіталя яго хутка адпусцілі, бо ніякіх адхіленняў і захворванняў не знайшлі. Хутка ён паступіў на працу ў Стоўбцы.
Галоўнай задачай у Стоўбцах для Юзэфа Мурашкі становіцца пошук бандытаў, якіх у тыя часы звязвалі з савецкай уладай. Лічылася, што ўрад СССР спецыяльна фінансуе бандыцкую дзейнасць на ўсходзе Польшчы, што і было праўдай.
Мы дакладна ведаем, чым займаўся Юзэф Мурашка напярэдадні забойства, а таксама з кім і пра што размаўляў непасрэдна перад забойствам. Вядома, што як кіраўнік следчай паліцыі ў Стоўбцах Мурашка некалькі тыдняў высочваў банду па вёсках. Напярэдадні забойства быў у засадзе разам з яшчэ двума паліцэйскімі, з якімі пазней паехаў у Стоўбцы, каб узяць дадатковых сілавікоў для захопу бандытаў. Аднак за некалькі гадзін да забойства ён сустрэўся з намеснікам каменданта паліцыі Янам Шышкевічам, які расказаў яму пра абмен Багіньскага і Вечаркевіча і дазволіў прысутнічаць на станцыі, адкуль іх будуць адпраўляць у бок да мяжы.
На той момант Мурашка ведаў пра афіцэраў, якія ўзарвалі варшаўскую цытадэль. Ён чытаў пра іх справу ў газетах, сачыў за судовым працэсам. Ён быў упэўнены, што іх трэба расстраляць за тое, што яны ўчынілі ў Варшаве, а калі даведаўся пра прысуд, то падумаў: «Шкада, што ў Польшчы няма шыбеніцы, бо для такіх злачынцаў не хочацца выдаткаваць кулю». Памілаванне ад прэзідэнта для Багіньскага і Вечаркевіча стала для Мурашкі нечаканасцю, ён проста не мог зразумець, як гэта было магчымым. Падчас працы ў Стоўбцах яго калегі ўспаміналі, што бачылі Мурашку з газетай — ён чытаў пра справу вайскоўцаў-здраднікаў і моцна перажываў гэту гісторыю асабіста.
На вакзале ў Стоўбцах Мурашка ўпершыню пабачыў Багіньскага і Вечаркевіча, калі тыя сядзелі ў пастарунку і чакалі прыбыцця цягніка да Коласава, дзе павінен адбыцца абмен. Там жа на вакзале Мурашка сустрэўся з калегам з Баранавічаў, які быў праездам у Стоўбцах, Эдвардам Мышкоўскім. Той успамінаў тую сустрэчу так:
«На пероне мы ўвесь час былі разам. Я расказаў яму пра справу Багіньскага і Вечаркевіча, пра бомбы… Мурашка слухаў размовы людзей на станцыі, тыя казалі, што бессэнсоўна абменьваць вязняў на тых, каго саветы спецыяльны арыштоўваюць. Багіньскага і Вечаркевіча называлі нікчэмнымі».
Падвойнае забойства, якое магло не адбыцца
Забойства Багіньскага і Вечаркевіча сапраўды магло і не быць. Юзэф Мурашка, хоць і паліцэйскі, не знаходзіўся ў эскорце, які суправаджаў вязняў да месца абмену. У канвой прызначылі восем паліцэйскіх, якія павінны былі ахоўваць вязняў на вакзале і ў вагоне цягніка. У самім вагоне ехалі міністэрскія чыноўнікі, вайскоўцы і паліцэйскія чыны са Стоўбцаў.
Пасля гутаркі з Эдвардам Мышкоўскім на пероне стаўбцоўскага вакзала Юзэф Мурашка падышоў да старасты павета Стэфана Заянчкоўскага. Мурашка паразмаўляў з ім пра справы, а потым спытаўся, ці можа ён паехаць на цягніку. Заянчкоўскі дазволіў яму сесці ў вагон. Але якія справы маглі быць у Мурашкі ў Коласаве, калі ён збіраўся ўвечары ехаць у іншы бок у засаду на бандытаў?
Тым не менш, ніхто не перашкодзіў Мурашку зайсці ў цягнік. Ніхто ўнутры не перашкодзіў — ні яго начальства, якое таксама там было, ці эскорт — наблізіцца да Багіньскага і Вечаркевіча праз некалькі хвілін, як цягнік рушыў у бок Коласава.
Два дакладныя стрэлы аглушылі паліцэйскага ў эскорце, але трапілі ў цэлі. У Мурашкі адабралі рэвальвер, яшчэ адзін знайшлі ў кішэні. Той не адмаўляўся ад таго, што застрэліў вязняў. Людзі ўскочылі з лавак і азіраліся па баках — ніхто не мог паверыць, што толькі што адбылося штосьці жудаснае.
Да яго падбег чыноўнік Вільгельм Кулікоўскі, які адказваў за абмен Багіньскага і Вечаркевіча і пракрычаў: «Ці ведае пан, што нарабіў?». Мурашка папрасіў назад зброю, каб застрэліцца, якую яму, канечне ж, ніхто не даў.
Цяжка параненых Багіньскага і Вечаркевіча вярнулі ў Стоўбцы, дзе медыкі спрабавалі выратаваць ім жыццё. Багіньскі быў цяжка паранены ў жывот і хутка памёр. Вечаркевічу куля прабіла страўнік, яму паспелі зрабіць аперацыю ў бальніцы, але з-за моцнай страты крыві таксама памёр.
Хуткі суд і нечаканы прысуд
Пасля забойства Юзэфа Мурашку адразу ж затрымалі. Арыштаванага трымалі пад следствам у лукішскай турме ў Вільні. Следства скончылася ўлетку 1925 года, а справу перадалі ў Акруговы суд у Навагрудку, бо злачынства было ўчыненае на тэрыторыі, якая знаходзілася ў кампетэнцыі гэтага суда. Мурашку ўзяліся абараняць варшаўскія адвакаты Станіслаў Шурлей і Марыян Нядзельскі.
Першае пасяджэнне прызначылі на канец жніўня 1925 года. На ім вырашыліся розныя бюракратычныя моманты, а дату асноўнага разбіральніцтва паставілі на лістапад. Жонкі Багіньскага і Вечаркевіча падалі грамадзянскія позвы, у якіх прасілі грашовую кампенсацыю за маральную і матэрыяльную шкоду.
Старшынёй у працэсе быў суддзя Бохвіц, разам з ім судзілі суддзі Глазько і Мурза-Мурзіч. Бок абвінавачвання падтрымлівалі варшаўскі пракурор Рудніцкі і віленскі падпракурор Кадушкевіч.
Падчас судовага працэсу Мурашка не прызнаў віну і заявіў, што адчуваў да бальшавікоў нянавісць. Ён растлумачыў, што ў вагоне пабачыў твары Багіньскага і Вечаркевіча, у ім прачнулася нянавісць і злосць да іх. Аднак думкі пра забойства ў яго не ўзнікла, ён проста думаў, як бы мог зганьбіць іх. Раптам — свае дзеянні, па яго ж словах, ён не кантраляваў — выхапіў рэвальвер з кішэні і стрэліў у вязняў. Мурашка тлумачыў, што забіў ворагаў сваёй радзімы, што як паляк і католік не мог паступіць інакш.
Супраць Мурашкі доказы і паказанні сведак былі бясспрэчныя. Дзясяткі чалавек чулі, як ён страляў, але непасрэднага моманту забойства не памятаў ніхто: усе толькі бачылі, як Мурашка стаяў з рэвальверам у выцягнутай руцэ. Аднак сам падсудны не адмаўляў, што гэта ён забіў, падчас судовага допыту ён крыкнуў:
«У забойстве двух шалёных сабак прызнаюся! Забіў іх у вялікім хваляванні!».
Сведкі таксама пацвярджалі, што Мурашка прызнаваўся ў забойстве пасля яго. Аднак той казаў, што дапамог краіне забойствам здраднікаў, якія нібыта прывялі б у Польшчу бальшавіцкія войскі.
Сведкі-эксперты — Рыхліньскі і Фалкоўскі — пацвердзілі, што падсудны здаровы і можа адказваць за свае ўчынкі. Хоць амаль усе сведкі падкрэслівалі імпульсіўнасць і запальнасць абвінавачваемага, гэта не стала фактарам для апраўдання Мурашкі, а тым больш пацверджаным псіхіятрычным захворваннем.
24 кастрычніка 1925 года Акруговы суд Наваградка прыгаварыў Юзэфа Мурашку да двух гадоў зняволення, паўгода за кратамі падчас следства залічылі ў гэты тэрмін. Суд прызнаў Мурашку вінаватым у забойстве ў стане моцнага душэўнага хвалявання.
Пасля адбыцця пакарання Мурашка выйшаў на волю і змяніў прозвішча. Пошукі працы даваліся яму з цяжкасцю. Вядома, што ён змог паступіць на ваенную службу ў Корпус аховы мяжы. Верагодна, напярэдадні Другой сусветнай вайны яго завербавалі нацысты. Падчас нямецкай акупацыі Польшчы Мурашка адкрыта дзейнічаў як афіцэр паліцыі Трэцяга Рэйха. Неўзабаве Мурашку забілі члены польскага падполля.
Мурашка — патрыёт ці злачынец?
Пасля забойства вязняў, якіх везлі на абмен на савецкую мяжу, польскаму ўраду давялося доўгі час выбачацца перад СССР і адмаўляць датычнасць да злачынства. Бальшавікі адплацілі за гэта як умелі: чэкісты расстралялі ў сценах Лубянкі пятнаццаць палякаў за «правасуддзе» Мурашкі. Лашкевіч з сям’ёй і ксёндз Усас, на якіх хацелі абмяняць Багіньскага і Вечаркевіча, яшчэ некаторы час правядуць у савецкім зняволенні, але пазней вернуцца ў Польшчу.
Польская прэса ў той час часам малявала Юзэфа Мурашку як польскага патрыёта, які здзейсніў правасуддзе і забіў тых, хто быў вінен у смерцях дзясяткаў нявінных. Мурашка сам сябе так і называў і, хутчэй за ўсё, да апошняга дня не прызнаваў сябе вінаватым у забойстве Багіньскага і Вечаркевіча.
Кім ён, Юзэф Мурашка, быў напраўду — патрыётам ці звычайным забойцам? Вырашаць вам.