Вітаем, гэта PALATNO! Больш за сто гадоў таму з беларускіх зямель па лепшае жыццё ў Амерыку плылі тысячы чалавек. Ва ўсіх былі розныя лёсы, розныя гісторыі. Але ва ўсіх іх засталіся каштоўныя ўспаміны пра Беларусь.
У серыі падкастаў «Зямля свабоды» мы раскажам асабістыя гісторыя дзясяткаў людзей, якія пакідалі родныя мясціны, родных людзей і ўспаміны, што працягнулі жыць у іх сэрцах праз шмат гадоў пасля.
ЧЫТАЙЦЕ ЯШЧЭ:
Даплыць да «Свабоды». Гісторыя Разалін, якая капала тунэль у Амерыку
Слухаў прамовы Леніна і Троцкага — замест камунізму абраў Амерыку. Гісторыя Ірвінга Маркмана
Гісторыя Молі, якая з’ехала з двума доларамі з Пінска ў Амерыку
Змест
Слуцк у гады Першай сусветнай: погляд сучасніка
Луіс Бунін нарадзіўся ў пачатку мінулага стагоддзя ў Слуцку. Тады Луіса яшчэ звалі Лейбай, пасля пераезду ў Амерыку ён узяў амерыканізаванае імя, каб палегчыць камунікацыю з мясцовымі.
У пачатку XX стагоддзя Слуцк быў часткай Мінскай губерні ў складзе Расійскай імперыі. Хлопчык рос у яўрэйскай сям’і, таму спярша хадзіў у спецыяльную яўрэйскую школу. Акрамя ідыша ведаў рускую і нямецкую мовы.
Калі пачалася Першая сусветная вайна, школу зачынілі — Луіс не змог працягнуць вучобу:
— Пачалася вайна. Памятаю, дырэктар нашай школы проста ўцёк, бо лінія фронту набліжалася да Слуцка. Так я пачаў займацца дома разам з братам, мы правучыліся дома дзесьці год. А пасля брат паступіў ва ўніверсітэт.
Бацька Луіса разам з яшчэ адным мужчынам займаўся продажам лесу. Пасля пачатку вайны таго мужчыну прызвалі ў армію, а падчас першай нямецкай атакі яго забралі ў палон. Бацька Луіса дапамагаў сям’і свайго партнёра: аддаваў яго жонцы палову заробленых грошай.
Напрыканцы вайны немцы захапілі Слуцк.
— Памятаю дзень, калі немцы ўвайшлі ў Слуцк. Я стаяў разам з сябрам на галоўнай вуліцы. Немцы маршыравалі па вуліцах… На ўзбочыне стаяў рускі селянін. Да яго падышоў нямецкі салдат і сказаў па-нямецку: “Прэч з дарогі, свіння!” І той сышоў. Нас, яўрэяў, тады немцы не чапалі.
Луіс успамінае, што ў пачатку XX стагоддзя ў Слуцку не было электрычнасці. Мужчына прыгадвае, што гэта выправілі немцы, калі захапілі горад. А пасля нямецкая армія пачала прайграваць.
— Адзін мой брат ужо жыў у Амерыцы: ён вывучыўся там на фармацэўта. У канцы вайны яго забралі ў амерыканскую армію. А другога брата таксама забралі ў армію, але ўжо ў Чырвоную.
Перад рэвалюцыяй у дом да Буніных прыйшоў рускі афіцэр і запытаўся, дзе знаходзіцца брат Луіса, Мэндэль. Бацька сказаў, што Мэндэль даўно з’ехаў у Амерыку — і яго аштрафавалі на трыста рублёў. Прагрымеў Кастрычніцкі пераварот, скончылася Першая сусветная вайна.
Пераезд у Амерыку — гэта сапраўднае выпрабаванне
Луіс застаў у Беларусі бальшавіцка-польскую вайну. У той час загінулі яго бацькі: яны ўжо былі даволі старымі людзьмі. Напрыканцы жыцця бацька Луіса застаўся без працы, сам Луіс таксама доўга не змог знайсці працу. Таму напісаў брату ў Амерыку з просьбай дапамагчы пераехаць у Злучаныя Штаты. Брат даслаў патрэбную колькасць грошай і білет на карабель.
Перад тым як з’язджаць у Амерыку, Луісу трэба было атрымаць у паліцэйскім пастарунку ў Слуцку дазвол на выезд з гораду. У пастарунку паліцэйскага моцна клапаціла, ці не з’яўляецца Луіс камуністам: яму сказалі пачакаць дазволу некалькі тыдняў, пакуль органы правераць яго. Праз некалькі тыдняў дазвол яму далі, бо ніякага кампрамату не знайшлі.
— Я быў членам маладзёжнай камуністычнай арганізацыі, але ўсе дадзеныя пра гэта знішчылі яшчэ да таго, як польскае войска зайшло ў Слуцк. Таму паліцэйскі нічога не знайшоў на мяне і напісаў у адпаведнай паперцы, што я не камуніст.
Са Слуцка Луіс паехаў у Баранавічы — горад з буйным чыгуначным вузлом. Ужо адтуль можна было планаваць вандроўку ў Амерыку. Там жа пачаліся для маладога хлопца прыгоды. У Баранавічах Луіс спыніўся ў невялічкай яўрэйскай гасцініцы. Там жылі старыя яўрэі, якія прапанавалі Луісу схадзіць у сінагогу. Ля сінагогі іх спынілі польскія вайскоўцы, далі рыдлёўкі і загадалі працаваць на чыгунцы. У сінагогу яны так і не трапілі.
На наступны дзень Луіс адправіўся ў Варшаву разам з яшчэ некалькімі хлопцамі, якія таксама ехалі ў Амерыку. Калі яны шпацыравалі па Варшаве, то іх спыніў мужчына і запытаўся, ці не яўрэі яны. А потым параіў схавацца дзе-небудзь, бо польскія паліцэйскія могуць схапіць і адправіць на фронт — ваяваць супраць бальшавікоў. Мужчына дапамог знайсці ім часовае жытло ў Варшаве.
— Хадзілі чуткі, што рускія знаходзяцца амаль ля Варшавы. Паліцэйскія хадзілі з аблавамі, каб знайсці больш маладых хлопцаў на фронт. Мяне гэта абмінула. Я не мог з’ехаць з Варшавы, бо трэба было атрымаць візу. Амерыканскі консул абвясціў, што кожны чалавек з пашпартам атрымае візу ўсяго за дзесяць долараў — баяліся, што рускія хутка захопяць польскую сталіцу. Таму візу я атрымаў даволі хутка.
З Варшавы Луіс паехаў у Гданьск. У Гданьску быў вялікі порт, адкуль караблі плылі ў Амерыку. Карабельная кампанія вывезла людзей, якія чакалі карабель, за горад: там іх пасялілі на вялікім складзе.
— Ложкаў там не хапала, многія спалі на падлозе. З сабой у мяне была толькі адна торба з бялізнай, яе выкарыстоўваў як падушку. Там я правёў некалькі тыдняў. З таго складу нас выпусцілі, можа быць, адзін раз, каб купіць паесці. Памятаю, як у Гданьску так смачна паеў у нямецкім рэстаране, а яшчэ памыўся нарэшце ў лазні.
У Амерыку карабель з Гданьска разам з Луісам адплыў у 1920 годзе. Луіс плыў у труме, там былі трохпавярховыя ложкі. З трума людзей не выпускалі. Падчас вандроўкі яму стала кепска:
— Мне было ўсё роўна, ці я ем. Было вельмі дрэнна. На чацвёрты дзень толькі змог паесці бульбы з селядцом. Але за гэту ежу нам сказалі плаціць дадаткова. Старэйшыя хлопцы схапілі сцюарда, які раздаваў ежу, і запыталіся, чаму яны павінны плаціць дадаткова, бо ўжо заплацілі за білеты і ежу. У выніку ніякіх дадатковых грошай мы не плацілі.
Жыццё ў ЗША
Вандроўка ў Амерыку — ад атрымання дазволу на выезд са Слуцка да выхаду ў іміграцыйным цэнтры на выспе Эліс — заняла ў Луіса тры месяцы.
На выспе Эліс Луіс некаторы час чакаў брата. Брат забраў яго ў Бруклін, дзе змог сустрэцца са сваімі стрыечнымі. А потым Луіс пераехаў у Філадэльфію. Там працаваў у мясной краме, пасля ўладкаваўся на фабрыку. У Амерыцы Луіс хутка вывучыў англійскую мову, пазбавіўся акцэнту.
Калі Луіс уладкаваў жыццё ў Злучаных Штатах, то пачаў думаць, як перавезці брата, які ўсё яшчэ заставаўся ў Расіі:
— Ён казаў пра сябе, што камуніст. Пісаў, каб я ўступіў ў прафсаюз і змагаўся за працоўны народ, загадваў чытаць розныя кніжкі. З часам сувязь з ім перарвалася. Пасля 1939 года атрымаў ад стрыечнага брата ліст, у якім ён расказваў, што мой родны брат з’ехаў са Слуцка ў Харкаў. Там сустрэў жанчыну, завёў сям’ю. А лісты ў Амерыку яму пісаць забаранілі. Пасля Другой сусветнай вайны я сустрэў жанчыну на выставе рускіх тавараў у Філадэльфіі. Прасіў яе знайсці брата, калі вернецца ў Савецкі Саюз. Але пасля вайны ўсе звесткі пра брата зніклі.
* * *
У наступнай гісторыі пра пасажыраў, што прыехалі ў Амерыку з беларускіх зямель у канцы XIX — пачатку XX стагоддзяў PALATNO раскажа гісторыю Эдны з Петрыкава, якая страціла бацькоў, але знайшла новае жыццё ў Нью-Ёрку.