Вітаем, гэта PALATNO! Больш за сто гадоў таму з беларускіх зямель па лепшае жыццё ў Амерыку плылі тысячы чалавек. Ва ўсіх былі розныя лёсы, розныя гісторыі. Але ва ўсіх іх засталіся каштоўныя ўспаміны пра Беларусь.
У серыі падкастаў «Зямля свабоды» мы раскажам асабістыя гісторыя дзясяткаў людзей, якія пакідалі родныя мясціны, родных людзей і ўспаміны, што працягнулі жыць у іх сэрцах праз шмат гадоў пасля.
ЧЫТАЙЦЕ ЯШЧЭ:
Даплыць да «Свабоды». Гісторыя Разалін, якая капала тунэль у Амерыку
Слухаў прамовы Леніна і Троцкага — замест камунізму абраў Амерыку. Гісторыя Ірвінга Маркмана
Гісторыя Молі, якая з’ехала з двума доларамі з Пінска ў Амерыку
Са Слуцка ў Філадэльфію за тры месяцы. Гісторыя Луіса, які шукаў лепшае жыццё
Жыццё яўрэяў у Петрыкаве
Эдна Зарэцкая-Бродзі нарадзілася ў Петрыкаве. Жанчына ўспамінае, што Петрыкаў быў невялікім горадам, там жыло не вельмі шмат людзей.
Бацьку Эдны звалі Элаем, ён рабіў жалезныя часткі для лодак. Элая яна добра памятае: у яго былі чорныя валасы і доўгая барада. Элай рана страціў бацькоў, быў без грошай. Суседзі дапамагалі маладому хлопцу, кармілі яго і аддалі ў школу. Калі Элай вырас, то паехаў у большы горад — Петрыкаў. Там сустрэў жонку, маці Эдны.
— У бацькоў было шмат дзяцей. Маці памерла, калі я была зусім маленькая. Напэўна, мне было тады тры гады. Мне расказвалі, што маці была ціхім, нават сарамлівым чалавекам. Маці працавала дома, рабіла абрусы.
Бацькі Эдны добра жылі ў Петрыкаве. Яны пабудавалі ўласны дом.
— Я дагэтуль памятаю наш дом, але яго, канешне ж, больш няма. Бацька зрабіў прыгожы дом з вітражамі. У доме была вялікая гасціная, вялікая спальня — пазней бацька зрабіў з яе два пакоі. У двары быў калодзеж, суседзі прыходзілі да нас па ваду.
У сям’і была свойская жывёла: каровы, конь, цяляты, гусі, качкі, куры. У двары разбілі агарод, там вырошчвалі капусту, моркву, бабы.
— Яўрэям не дазваляецца гатаваць у суботу, таму пятніца была асаблівым днём. У пятніцу да вечара клалі мяса і бульбу ў печ, каб там даходзілі за ноч. О-о, я ненавідзела гэта! На выхадных мы нічога не рабілі, хадзілі ў сінагогу. Ты проста адпачываеш, нічога не робіш. Ежа павінна быць кашэрная, але калі прыехала ў Амерыку, то пачала есці свініну, скажу шчыра.
У доме размаўлялі на ідышы, яўрэйскія дзеці амаль не гулялі з дзецьмі хрысціян. Па ўспамінах Эдны, гуляцца з дзецьмі хрысціян не дазвалялі бацькі, хоць камунікацыя паміж дарослымі была добрая.
— Кліентамі майго бацькі амаль усе былі хрысціяне. З ім добра камунікавалі, нават сябравалі. Бацька часта расказваў ім розныя жарты. Але вось так людзі жылі, усё роўна былі падзеленыя з-за рэлігіі.
Эдна прыгадвае, што бацька не быў вельмі рэлігійным чалавекам, магчыма, рэлігійнай была яе маці. Любімым святам дзяўчыны была Ханука, бо падчас Ханукі дарылі падарункі і гатавалі смачную ежу. Эдне асабліва падабаліся бульбяныя аладкі.
Яшчэ да нараджэння Эдны Элая забралі на вайну — рускія ваявалі тады з японцамі. Бацька, як і многія яўрэі, не хацеў ісці ў царскую армію. Усё з-за адносін царскай улады да яўрэяў. Аднак у армію Элая ўсё роўна забралі, але ён не ваяваў, а быў у аркесты — граў на кларнэце.
Маці Эдны памерла рана: яна нарадзіла дзевяць дзяцей, але чацвёра з іх памерлі. Потым Элай узяў другую жонку, ад гэтага шлюбу нарадзіліся яшчэ двое хлопчыкаў. Бацькі маці наведвалі ўнукаў, калі маці была жывая, але са з’яўленнем мачахі прыходзіць перасталі.
А потым пачаўся Кастрычніцкі пераварот, перад гэтым вайна, былі пагромы. Яўрэйскія дзеці хадзілі ў сваю школу. Эдна вучылася чытаць і пісаць, вывучала рускую мову ў школе таксама. Калі пачалася вайна і рэвалюцыя, то ў школе засталіся толькі настаўнікі-валанцёры.
Дарога ў ЗША: страта бацькі і новае жыццё
Пасля Першай сусветнай вайны з сям’і Зарэцкіх у Амерыку з’ехала шмат сваякоў. Эдна ўспамінае, якім бедным было пасляваеннае жыццё. На той момант дзяўчынцы ўжо было 14 гадоў. Яна кажа, што беднасць не была адзінай прычынай, чаму сям’я хацела з’ехаць са «старой» краіны.
— Калі я паехала ў Амерыку, бацька быў яшчэ жывы. Думаю, бацьку забілі антысеміты. Як яны казалі тады: «Бі жыдоў, ратуй Расію». Такая ў іх была псіхалогія. Калі я хадзіла ў школу ў «старой» краіне, то побач заўсёды стаялі нейкія падлеткі — не яўрэі, канешне, — і яны чапалі мяне за розныя часткі цела. Гэта былі дзеці мясцовых. Яны рабілі гэта, бо я была яўрэйкай. Для іх я была нічым, нікім. Яны маглі рабіць усё, што захочуць, называлі мяне «брыдкай яўрэйкай».
Эдна кажа, што бацька ніколі не абмяркоўваў антысеміцкія паводзіны людзей. Суседзі добра ставіліся да іх, бо ім падабаўся бацька, падабалася весці з ім справы.
У тыя часы яўрэям дапамагалі выбрацца ў Злучаныя Штаты розныя арганізацыі, але найбуйнейшай была ХІАС (НІАS, Hebrew Immigrant Aid Society — Таварыства дапамогі яўрэйскім імігрантам). Праз прадстаўнікоў ХІАС сястра Эдны, якая ўжо пераехала ў Амерыку, перадавала грошы для сям’і.
— Прадстаўнікі ХІАС прывезлі для нас грошы, забралі нас з сабой, каб прывезці ў Амерыку. Бацька давёз да чыгуначнай станцыі і доўга плакаў. Сказаў: “Бог ведае, ці пабачымся мы зноў”. Ужо ў дарозе мы даведаліся, што ён памёр. Тады я нічога не ведала пра Амерыку, сястра пісала лісты, але ў іх расказвала толькі пра людзей.
З Петрыкава яны дабраліся да Варшавы. Эдна ўспамінае, што не баялася ні вайскоўцаў, ні доўгай дарогі. Па яе словах, калі ты малады, то гэта ўсё выглядае як прыгоды, а не як небяспечная вандроўка ў невядомае. У Амерыку Эдна трапіла восенню 1920 года, паездка на караблі заняла тры тыдні.
— Памятаю, як упершыню пабачыла чорнаскурых людзей. Я ж ніколі не бачыла іх у Расіі! А яшчэ мне далі пакаштаваць бананы, усім дзецям давалі бананы, а я не ведала, што гэта такое і як іх увогуле есці.
З выспы Эліс Эдну адразу адвезлі ў Нью-Ёрк у прадстаўніцтва ХІАС. Там людзі маглі пераначаваць. Ужо адтуль Эдну забрала яе сястра.
— Убачыла сястру — і пачала плакаць. Яна мне кажа: “Не плач, ты ўжо тут!” Сястра мяне павяла ў метро, першы раз тады ехала ў метро, і была ў захапленні.
Сястра Эдны жыла з мужам у Бронксе. Там яе запісалі ў школу, але яна хадзіла ў яе менш за год, бо трэба было працаваць, каб адпраўляць грошы сям’і. Англійскую мову Эдна не ведала, вывучала яе пасля рэкамендацыі мужа сястры:
— Ён даў мне вельмі простую параду. Сказаў, па-першае, каб я не пераймалася з-за мовы. А па-другое, сказаў, каб я вучыла хаця б па адным слове ў дзень, то бок, ужо праз год я буду ведаць 365 новых слоў.
У Амерыцы Эдна навучылася шыць, з цягам часу вывучыла англійскую мову і пазней сустрэла будучага мужа. Сям’я мужа была з Вільні, але ён сам нарадзіўся ўжо ў ЗША. У іх нарадзілася трое дзяцей.
— Прыехаць у Амерыку было добрым рашэннем. Ніхто з маёй сям’і не хацеў вяртацца назад, ніколі не было такой думкі. Тут я выйшла замуж за вельмі добрага, разумнага чалавека. Ці хацела б я вярнуцца ў “старую” краіну? Вядома, што не.
* * *
У наступнай гісторыі пра пасажыраў, што прыехалі ў Амерыку з беларускіх зямель у канцы XIX — пачатку XX стагоддзяў PALATNO раскажа гісторыю Пола, які ўпершыню прыехаў у Амерыку, калі яму было пяць гадоў. Вярнуўся праз дзесяць гадоў, а затым — і ўжо канчаткова — пераехаў у Злучаныя Штаты ў 19 гадоў.